Δύο κλάδοι του Βενέτικου, ποταμού διασχίζουν το εκπληκτικό ανάγλυφο της ευρύτερης περιοχής του Σπηλαίου και αγκαλιάζουν τον οικισμό, καθώς ενώνονται χαμηλά στη νοτιοανατολική του πλευρά στη θέση Σμίξη, ανάμεσα στις περιοχές, Καρούτι και Κόγια. Κατεβαίνουν από τις ανατολικές πλευρές της Βόρειας Πίνδου μεταφέροντας βρόχινα αλλά και πεντακάθαρα νερά των πλούσιων πηγών της περιοχής.
Ο πρώτος κλάδος, ο μεγαλύτερος, πηγάζει από τις βουνοπλαγιές της Πυροστιάς, της Βαλιακάδρας (Βάλια-Κάλντα), της Καντήλας, του Όρλιακα και άλλων βουνών του Περιβολίου και της Αβδέλας και αφού ενώνεται με τα νερά της Κρανιάς και του Μικρολιβάδου, κοντά στην περιοχή “Ντόνα”, εισέρχεται στην ευρύτερη περιοχή του Σπηλαίου, από τα δυτικά. Στη συνέχεια κατεβαίνει χαμηλότερα, ορμητικός και ακολουθώντας νοτιοανατολική, ελικοειδή πορεία περνάει από τις περιοχές, “Σταυρός”, “Σκαλίτσα”, “Χειρόμπλα”, “Κανάβια’, ώσπου συναντά το γεφύρι στο Νησί (σήμερα το ονομάζουν γεφύρι της πορτίτσας) και τη Χούν (φαράγγι). Αφού διασχίσει το στενό πέρασμα της χούνης, ανάμεσα από πέτρες και στενά περάσματα, δημιουργώντας “σουρβάλες” και μικρούς βυρούς (λεκάνες νερού) ενώνεται λίγο πιο κάτω, στη θέση “Σμίξη”, με τον άλλο κλάδο που έρχεται από τα βορειοανανατολικά.
Ο δεύτερος κλάδος, προερχόμενος από τις βουνοπλαγιές της της Βασιλίτσας στη Σμίξη, κατηφορίζει συγκεντρώνοντας και τα νερά από τις περιοχές του Δοτσικού, Πρόσβορου, Λάβδας, Πολυνερίου και Πανοράματος. Εισέρχεται στην ευρύτερη περιοχή του Σπηλαίου από τα βορειοανατολικά και την τοποθεσία “Κουλούρι” και “Μύλος του Βέττου” Στη συνέχεια, διανύοντας τη Χούν, ανατολικά του χωριού και την περιοχή της Λιάτισσας, ενώνεται και αυτός με τον άλλο κλάδο στη θέση Σμίξη.
Μετά την ένωση των δύο κλάδων του, Βενέτικου, που είναι ο μεγαλύτερος παραπόταμος του Αλιάκμονα, συνεχίζει την πορεία του προς τον Αλιάκμονα και τη Λίμνη του Πολυφύτου Κοζάνης.
Σχετικά με την ονομασία των δύο κλάδων του Βενέτικου στη βιβλιογραφία διαπιστώνεται πλήθος ονομασιών, “Βελονιάς”, “Περιβολιώτικος”, “Δοξανίτικος”, “Σμιξιώτικος’, τα οποία μερικές φορές αλληλοκαλύπτονται. Οι ντόπιοι κάτοικοι του χωριού δεν αναγνώριζαν, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, τις ανωτέρω ονομασίες και αναφέρονταν στα δύο ποτάμια με τις περιοχές τις οποίες διένυαν με την ονομασία “Ποτάμι”. Στο Ντονιώτικο, στο Καρούτ, στο Ζαλοβίτικο, στο Ριαχοβίτικο, στο Νησί, στο Ζιακιώτικο, στο Κλούρ’(ι), στο Μύλο τ’(ου) Βέττ’(ου) κ.ά.
Σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές:
1. Οδοιπορικά Ηπείρω και Θεσσαλίας υπό του παρά τω Υπουργείω των Στρατιωτικών. Επιτελικό Γραφείον. Εν Αθήναις εκ του Εθνικού τυπογραφείου, (1880). «Εκ του κόμβου του Λάκμωνος πηγάζουν 4 μέγιστοι ποταμοί. Ο Ηπειρώτικος Αώος (νυν Βογιούσα), ρέων προς τα Β.Δ. ο Βενέτικος παραπόταμος του Μακεδονικού Αλιάκμονος (νυν Βίστριτσας), ρέων προς Β.Α. ο Θεσσαλικός Πηνειός … Εδώ φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο κλάδος που εισέρχεται στην περιοχή του Σπηλαίου ονομάζεται Βενέτικος.
2. Σχινάς, Ν. (1886, μβ΄). «…από της ανωτέρω συμβολής δέχεται ο κατερχόμενος Αλιάκμων και αύθης εκ δεξιών τον ποταμόν Βενέτικο ή Βελονιά
». Εδώ ο συγγραφέας ταυτίζει την ονομασία Βενέτικος με την ονομασία Βελονιάς.
3. Ενισλείδης, (1951, 28). «…Δύο ποταμοί αγκαλιάζουν το όρος τούτο, οι οποίοι ενώνουν τα νερά των κάτω από το φρούριον με το κοινό όνομα Βενέτικος».
4. Παπαιωάννου,(1981, 32). «…όπως πχ. εκείνη με το όνομα «της Καλογριάς τα κελιά» στη νότια πλαγιά του χωριού, δίπλα στον ποταμό Βενέτικο…».
5. Πέτρου, Ι. (2014, 402) «…Η περιοχή Γρεβενών κείται ΝΔ της Δυτ. Μακεδονίας και αποτελούσε τότε, το 1943-44, επαρχία του νομού Κοζάνης, ενώ σήμερα συνιστά τους Δήμους Γρεβενών και Δεσκάτης. Το ανατολικό τμήμα είναι υψίπεδο ύψους 400-1.000 μ., με χαμηλοβούνια, κορυφογραμμές, χαράδρες, αντερείσματα και αρκετές επίπεδες επιφάνειες, ενώ το δυτικό της μέρος αποτελεί σύμπλεγμα ορέων ύψους 1.000 έως 2.500 μ. Διαρρέεται ΒΑ προς ΝΑ από τον ποταμό Αλιάκμονα, και από τα δυτικά προς Ανατολάς από τον ποταμό Δινέτικο (Βενέτικο)…».
6. Σαράντης, (1987, 244). «…Βενέτικος, που πηγάζει από τα βουνά των Γρεβενών (Αυγό, Βασιλίτσα, ‘Ορλιακας, Γουμάρα) και που τα διασχίζει από δυτικά προς ανατολικά».
7. Βαβρίτσας, Α. (2002). «Και από τις ανατολικές πλαγιές της Πίνδου, απ’ τα βουνά των Γρεβενών και ξεχωριστά από τον Σμόλικα, τη Βασιλίτσα και τη Βάλια-Κάλντα (Εθνικός Δρυμός, (υψόμ. 2.177 μ.), από το Ζυγό και την Κατάρα, αλλά και από τον Όρλιακα, αρχινάει και ξεκινάει ο μεγαλύτερος παραπόταμος του Αλιάκμονα, που είναι γνωστός με τα ονόματα Βελονιάς και Βενέτικος. Ο Βενέτικος με τα πεντακάθαρα, κρυστάλλινα νερά του αγκαλιάζει με τα δύο παρακλάδια του την πιο ψηλή κορυφή του Όρλιακα, που παλιότερα λέγονταν Σπίλος. Εκεί που είναι σήμερα χτισμένο ψηλά, σαν Αετοφωλιά, το χωριό Μέγα Σπήλιο των Γρεβενών, με τους αρχαίους οικισμούς, τα νεκροταφεία της πρώιμης εποχής του Σιδήρου και τις άλλες εποχές».
Μετά την ένωση των δύο κλάδων του, Βενέτικου, που είναι ο μεγαλύτερος παραπόταμος του Αλιάκμονα, συνεχίζει την πορεία του προς τον Αλιάκμονα και τη Λίμνη του Πολυφύτου Κοζάνης.
Σχετικά με την ονομασία των δύο κλάδων του Βενέτικου στη βιβλιογραφία διαπιστώνεται πλήθος ονομασιών, “Βελονιάς”, “Περιβολιώτικος”, “Δοξανίτικος”, “Σμιξιώτικος’, τα οποία μερικές φορές αλληλοκαλύπτονται. Οι ντόπιοι κάτοικοι του χωριού δεν αναγνώριζαν, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, τις ανωτέρω ονομασίες και αναφέρονταν στα δύο ποτάμια με τις περιοχές τις οποίες διένυαν με την ονομασία “Ποτάμι”. Στο Ντονιώτικο, στο Καρούτ, στο Ζαλοβίτικο, στο Ριαχοβίτικο, στο Νησί, στο Ζιακιώτικο, στο Κλούρ’(ι), στο Μύλο τ’(ου) Βέττ’(ου) κ.ά.
Σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές:
1. Οδοιπορικά Ηπείρω και Θεσσαλίας υπό του παρά τω Υπουργείω των Στρατιωτικών. Επιτελικό Γραφείον. Εν Αθήναις εκ του Εθνικού τυπογραφείου, (1880). «Εκ του κόμβου του Λάκμωνος πηγάζουν 4 μέγιστοι ποταμοί. Ο Ηπειρώτικος Αώος (νυν Βογιούσα), ρέων προς τα Β.Δ. ο Βενέτικος παραπόταμος του Μακεδονικού Αλιάκμονος (νυν Βίστριτσας), ρέων προς Β.Α. ο Θεσσαλικός Πηνειός … Εδώ φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο κλάδος που εισέρχεται στην περιοχή του Σπηλαίου ονομάζεται Βενέτικος.
2. Σχινάς, Ν. (1886, μβ΄). «…από της ανωτέρω συμβολής δέχεται ο κατερχόμενος Αλιάκμων και αύθης εκ δεξιών τον ποταμόν Βενέτικο ή Βελονιά
». Εδώ ο συγγραφέας ταυτίζει την ονομασία Βενέτικος με την ονομασία Βελονιάς.
3. Ενισλείδης, (1951, 28). «…Δύο ποταμοί αγκαλιάζουν το όρος τούτο, οι οποίοι ενώνουν τα νερά των κάτω από το φρούριον με το κοινό όνομα Βενέτικος».
4. Παπαιωάννου,(1981, 32). «…όπως πχ. εκείνη με το όνομα «της Καλογριάς τα κελιά» στη νότια πλαγιά του χωριού, δίπλα στον ποταμό Βενέτικο…».
5. Πέτρου, Ι. (2014, 402) «…Η περιοχή Γρεβενών κείται ΝΔ της Δυτ. Μακεδονίας και αποτελούσε τότε, το 1943-44, επαρχία του νομού Κοζάνης, ενώ σήμερα συνιστά τους Δήμους Γρεβενών και Δεσκάτης. Το ανατολικό τμήμα είναι υψίπεδο ύψους 400-1.000 μ., με χαμηλοβούνια, κορυφογραμμές, χαράδρες, αντερείσματα και αρκετές επίπεδες επιφάνειες, ενώ το δυτικό της μέρος αποτελεί σύμπλεγμα ορέων ύψους 1.000 έως 2.500 μ. Διαρρέεται ΒΑ προς ΝΑ από τον ποταμό Αλιάκμονα, και από τα δυτικά προς Ανατολάς από τον ποταμό Δινέτικο (Βενέτικο)…».
6. Σαράντης, (1987, 244). «…Βενέτικος, που πηγάζει από τα βουνά των Γρεβενών (Αυγό, Βασιλίτσα, ‘Ορλιακας, Γουμάρα) και που τα διασχίζει από δυτικά προς ανατολικά».
7. Βαβρίτσας, Α. (2002). «Και από τις ανατολικές πλαγιές της Πίνδου, απ’ τα βουνά των Γρεβενών και ξεχωριστά από τον Σμόλικα, τη Βασιλίτσα και τη Βάλια-Κάλντα (Εθνικός Δρυμός, (υψόμ. 2.177 μ.), από το Ζυγό και την Κατάρα, αλλά και από τον Όρλιακα, αρχινάει και ξεκινάει ο μεγαλύτερος παραπόταμος του Αλιάκμονα, που είναι γνωστός με τα ονόματα Βελονιάς και Βενέτικος. Ο Βενέτικος με τα πεντακάθαρα, κρυστάλλινα νερά του αγκαλιάζει με τα δύο παρακλάδια του την πιο ψηλή κορυφή του Όρλιακα, που παλιότερα λέγονταν Σπίλος. Εκεί που είναι σήμερα χτισμένο ψηλά, σαν Αετοφωλιά, το χωριό Μέγα Σπήλιο των Γρεβενών, με τους αρχαίους οικισμούς, τα νεκροταφεία της πρώιμης εποχής του Σιδήρου και τις άλλες εποχές».