-Και οι δύο ναοί είναι αγιογραφημένοι με τοιχογραφίες που, σύμφωνα με σχετικές επιγραφές, χρονολογούνται τα έτη 1481 και 1730. Αξιοσημείωτο είναι ότι η ζωγραφική του έτους 1481 εμφανίζεται ως ένα από τα πρώτα έργα των ζωγράφων του Καστοριανού εργαστηρίου.
-Ο ναός του ορόφου στεγάζεται με καμάρα στο κελί της οποίας ιστορείται ο Παντοκράτορας. Εκατέρωθεν πλαισιώνεται από δύο ζώνες με μετάλλια προφητών μεταξύ των οποίων παρεμβάλλεται στενή ζώνη με φυτικό κόσμημα.
-Τα πλάγια τμήματα της καμάρας κοσμούνται με σκηνές από το Δωδεκάορτο. Στον ανατολικό τοίχο σώζονται η Πλατυτέρα, ολόσωμοι ιεράρχες, ο διάκονος Στέφανος, το Άγιο Μανδήλιο και η σκηνή της Ανάληψης. Στο νότιο τοίχο παριστάνονται η Παναγία ένθρονη στον τύπο της Αγκαλοφορούσας και ολόσωμοι Άγιοι. Μεταξύ τους παρεμβάλλεται παράθυρο στο άνω μέρος του οποίου σώζεται η κτητορική επιγραφή. Στο βόρειο τοίχο απεικονίζονται οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη και η τρίμορφη Δέηση.
-Στη δυτική πλευρά παριστάνεται στην άνω ζώνη η σκηνή της Κοίμησης της Θεοτόκου και στην κάτω εκατέρωθεν της εισόδου ο Αρχάγγελος Μιχαήλ και η Αγία Κυριακή.
-Στο χώρο του ιερού διαφαίνεται η ύπαρξη παλαιότερου στρώματος ζωγραφικού διάκοσμου.
-Ο ναός του ισογείου φέρει καμάρα της οποίας το κεντρικό τμήμα είναι κατεστραμμένο. Στα πλάγια τμήματα σώζονται σκηνές από το Δωδεκάορτο. Περιμετρικά του ναού στη μεσαία και την κάτω ζώνη ιστορούνται μετάλλια Αγίων και ολόσωμοι Άγιοι αντίστοιχα. Ελάχιστα σπαράγματα τοιχογραφιών σώζονται στον ανατολικό τοίχο, ενώ στο δυτικό απεικονίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου. Εκατέρωθεν της εισόδου παριστάνονται ο Αρχάγγελος Μιχαήλ και οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη και πάνω από την πόρτα η κτητορική επιγραφή με τη χρονολόγηση του 1728/30.
-Περιμετρικά των θεμελίων του ναού ανασκάφτηκαν έντεκα διαταραγμένες ως επί το πλείστον ταφές. Τα ευρήματα δείχνουν μια συνεχή κατοίκηση της Μονής από τον 15ο έως 18ο αιώνα μχ.
-Σώζονταν επίσης τα κελιά κατά μήκος της νότιας πλευράς. Ήταν λιθόκτιστα, ξυλόστεγα, με κεραμοσκεπή και τοποθετούνται στη εποχή της Τουρκοκρατίας. Ερείπια από κτίσματα διακρίνονταν κατά μήκος της βόρειας πλευράς, που δεν έχουν διερευνηθεί αρχαιολογικά, ενώ στο κέντρο σχηματίζονταν μια μικρή αυλή. Παρ'όλα τα σωστικά μέτρα από τη δεκαετία του `80, ο σεισμός του Μαΐου 1995 δημιούργησε μεγάλες ζημιές κυρίως στο Ιερό του ορόφου και οι εργασίες αποκατάστασης ολοκληρώθηκαν το 2011.
-Σήμερα αυτό το μνημείο μεταβυζαντινής περιόδου μεταφέρθηκε επάνω σε ράγες και διήνυσε μια απόσταση 127 μέτρων, με υψομετρική διαφορά 27 μέτρων, και τοποθετήθηκε σε παρακείμενο λόφο. Η μεταφορά της Μονής, βάρους 300 τόνων, κρίθηκε απαραίτητη διότι στις 13 Ιουλίου 2012, η ΔΕΗ προχώρησε στην έμφραξη της σήραγγας εκτροπής του φράγματος του υδροηλεκτρικού έργου Ιλαρίωνα για τη δημιουργία της ομώνυμης τεχνητής λίμνης.
-Οι παραποτάμιες σωστικές ανασκαφές που έγιναν τα τελευταία χρόνια έφεραν στο φως σημαντικά στοιχεία για την προϊστορία της Μακεδονίας και τον Μακεδονικό Ελληνισμό και ενώνει τις αρχαιότητες της Βεργίνας με την Αιανή και δημιουργεί τεράστιες δυνατότητες ανάπτυξης μοναδικού τουριστικού προϊόντος με πολυποίκιλο ενδιαφέρον.-
Επιμέλεια: Στέργιος Γ. Παλπάνης
